Plastyczność mózgu

Plastyczność mózgu umożliwia zdolność do reagowania oraz adaptacji do zmian zachodzących w otoczeniu albo w obrębie samego organizmu.

Mózg ma zdolność do ciągłych zmian własnej struktury, ponieważ przez całe swoje życie może modyfikować swe funkcje. Plastyczność mózgu jest możliwa, gdyż mózg nieustannie odbiera i reaguje na otoczenie, adaptuje się do nowych warunków, uczy się nowych strategii zachowania.

Gdyby nie procesy neuroplastyczności, żadna terapia nie byłaby możliwa, ponieważ nie udałoby się wypracować adaptacyjnych zmian zachowania. Neurorehabilitacja wspiera procesy plastyczności mózgu, gdyż umożliwia osiągnięcie poprawy funkcjonowania. 

Plastyczność mózgu człowieka

Niegdyś plastyczność mózgu wiązano głównie z faktem, że nieuszkodzone obszary mózgu mogą przejmować funkcje wykonywane przez obszar uszkodzony. Dziś wiemy, że zjawisko plastyczności mózgu jest znacznie szersze i wykracza poza tę koncepcję.  

Plastyczność mózgu rozumie się jako cały szereg zmian zachodzących w mózgu, zarówno w procesie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego (OUN), jak i w następstwie uszkodzenia mózgu (Robertson i Murre, 1999; Kolb i Whishaw, 2003; Papathanasiou, 2003, za: Pąchalska, 2008).

Inni badacze ujmują plastyczność mózgu jako zdolność OUN do zmian strukturalnych i funkcjonalnych będących adaptacyjną odpowiedzią organizmu na zmieniające się warunki zewnętrzne i wewnętrzne (Borkowska, Domańska, 2006).  

Wyodrębnia się trzy rodzaje plastyczności mózgu (Robertson, Murre, 1999). Jest to plastyczność: 

1. neuroanatomiczna – może przybierać postać szybkich zmian w aktywności neuronów, które zachodzą w trakcie kilku sekund czy minut oraz zmian strukturalnych zachodzących w trakcie kilku dni czy tygodni

2. behawioralna – wynika ze zmian w sposobach reagowania człowieka na różne sytuacje w życiu codziennym

3. funkcjonalna – polega na reorganizacji pracy jednej lub więcej sieci neuronalnych w taki sposób, aby zastąpić uszkodzony obszar

Istnieją zatem neuroatatomiczne, behawioralne oraz funkcjonalne mechanizmy umożliwiające plastyczność mózgu człowieka.

Aby mechanizmy te mogły zadziałać i poprawić funkcjonowanie człowieka, musi nastąpić:

• zmiana na poziomie komórek w mózgu

• przeorganizowanie pracy sieci neuronalnych

• przekształcenie zachowania człowieka

Plastyczność mózgu w terapii neuropsychologicznej

Przesłanką do terapii neuropsychologicznej jest zjawisko neuroplastyczności mózgu, ponieważ terapia inicjuje i wspiera proces leczenia mózgu. 

W terapii  istotne jest zjawisko neuroplastyczności kompensacyjnej (pouszkodzeniowej). Zaobserwowano, że wraz z upływem czasu następuje samoistne słabnięcie deficytów oraz pod wpływem terapii, gdyż w mózgu nieustannie zachodzą zmiany.

Do przejawów neuroplastyczności kompensacyjnej należy zaliczyć:

• przejęcie funkcji tkanki uszkodzonej przez symetryczne obszary drugiej półkuli mózgu lub nieuszkodzone obszary sąsiadujące z uszkodzoną tkanką w tej samej półkuli

• regenerację połączeń między neuronami oraz tworzenie się nowych neuronów w hipokampie i opuszce węchowej

• uaktywnienie nieaktywnych dotąd komórek nerwowych i połączeń neuronalnych, co może prowadzić do reorganizacji strukturalnej, wypracowania nowych sposobów wykorzystania zasobów mózgu

Procesy neuroplastyczności kompensacyjnej wzmacniane są oddziaływaniami z zakresu terapii (rehabilitacji) neuropsychologicznej.

Poziom zmian, jakie udaje się wypracować, stanowi kwestię indywidualną, ponieważ uwarunkowane są one rodzajem uszkodzenia mózgu oraz zasobami danej osoby. Zalicza się do nich: ogólny stan zdrowia, status socjoekonomiczny, wykształcenie, poziom inteligencji, osobowość, styl życia, wsparcie bliskich. 

Literatura: 

Borkowska, A. R. (2006). Neuropsycholigiczne mechanizmy powstawania zaburzeń
rozwojowych. W: A. R. Borkowska i Ł. Domańska (red.). Neuropsychologia kliniczna
dziecka. Warszawa.

Pąchalska, M. (2008). Rehabilitacja neuropsychologiczna. Procesy poznawcze i emocjonalne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. 

Robertson, I. R., Murre, J. M. (1999). Rehabilitation of brain damage: brain plasticity and principles of guided recovery. Psychological Bulletin, 125(5), 544-575.